Köhnə nizam dağılır, yenisi uğrunda savaş gedir – Dünyanın hegemonu kim olacaq?

Böyük Britaniyanın baş naziri Keyr Starmer “Sunday Telegraph” qəzetinə yazdığı məqalədə qeyd edib ki, köhnə dünya nizamı yox olub, yeni qaydalar qəbul edilməlidir.

Starmer bu fikri ABŞ prezidenti Donald Trampın 200-dən çox ölkədən gələn mallara rüsum tətbiq etməsi barədə fərmanını şərh edərkən bildirib. O, əlavə edib ki, yeni dünya düzəni “müəyyən edilmiş qaydalara” deyil, “sövdələşmələrə və ittifaqlara” əsaslanır.

Starmer həmçinin bildirib ki, ticarət müharibəsindən heç kim fayda görməyəcək, Böyük Britaniya və bütün dünya ciddi iqtisadi nəticələrlə üzləşəcək.

Beləliklə, dünya yeni reallıqlarla üz-üzədir. İndiyədək pis-yaxşı bir nizamı olan dünya xaosa sürüklənir. Düzdür, dağılmaqda olan dünya nizamı da o qədər ədalətli nizam sayılmazdı, ancaq nizamsızlıqdansa, nəsə bir nizamın olması dünyanı xaosdan xilas edirdi.

İndi Tramp öz ekstravaqant qərarları və hərəkətləri ilə o nizamı bərbad edir.

"Yeni dünya nizamı” istilahı nasist Almaniyası rejiminin “icad”ıdır. Bu, hitlerçilərin işğal etdikləri ərazilərdə qurmaq istədiyi siyasi sistemdir və onun yaradılması II dünya müharibəsindən çox əvvəl başlayıb. Ancaq Adolf Hitler 1941-ci ildə Berlindəki idman sarayında çıxış edərkən əsl niyyətini dilə gətirərək deyib: “Əminəm ki, 1941-ci il Avropanın “Böyük yenidən qurulması” üçün tarixi il olacaq!”

Nasistlərin yaratmaq istədiyi “dünya nizamı” “üstün” ari irqinin hökmranlığını nəzərdə tuturdu. Nasizm prinsiplərinə uyğun qurulmuş ümumagerman irqi dövlətinin yaradılacaq, Mərkəzi və Şərqi Avropa torpaqlar alman köçkünləri ilə məskunlaşdırılacaqdı. Böyük Almaniyada yəhudilərin, slavyanların təqib və kütləvi şəkildə məhv edilməsi həyata keçiriləcəkdi, qaraçılara və müxtəlif etnik və sosial qruplara rəhm edilməyəcəkdi.

Bəzi tarixçilər hesab edirlər ki, nasistlər Avropada hökmranlıqla qane olacaqdılar, amma digərləri əmindirlər ki, Hitler dünya ağalığına nail olaraq yeni “dünya nizamı” bərqərar etmədən sakitləşməyəcəkdi. İkincilər haqlıymış kimi görünür. Çünki böyük dövlətlərin müqavimətini qırandan sonra qüdrətli Almaniya nədən məğlub ölkələrin (Fransa, İngiltərə, SSRİ, ABŞ, İspaniya) digər qitə və arxipelaqlardakı müstəmləkələrini boş buraxmalıydı? Məntiq yoxdur.

Hitlerə və onun hərbi canilərdən ibarət olan silahdaşlarına “yeni dünya nizamı” qurmaq nəsib olmadı. Əvəzində II dünya müharibəsindən sonra istər-istəməz “yeni dünya nizamı” yarandı.

Bu təbii idi. Bir qayda olaraq, “yeni dünya nizamı” dünya müharibələrindən sonra yaranır. Məsələn, Vestfal beynəlxalq münasibətlər sistemi “Otuz illik müharibə”dən sonra yaranıb. Napoleonun Avropanı qana çalxayan müharibələrindən sonra “Vyana sistemi” formalaşıb. I dünya müharibəsindən sonra Vesral, II dünya müharibəsindən sonra isə Yalta “yeni dünya nizamı”nın yaranmasına ev sahibliyi edib.

Nasist Almaniyasının çöküşündən sonra yaranmış “yeni dünya nizamı”na görə dünyanın idarə edilməsi əsasən iki mərkəzin əlinə keçib. Bunun biri ABŞ-nin liderlik etdiyi “kapitalist ölkələri birliyi”, ikincisi isə SSRİ-nin lider olduğu “sosialist düşərgəsi ölkələri” idi. Birincilərin hərbi bloku NATO, ikincilərin hərbi bloku “Varşava müqaviləsi təşkilatı”ydı.

Əslində isə özünü bu iki düşərgənin iradəsi altına verməyən ölkələr də vardı. Çin, Yuqoslaviya və Albaniyada hakimiyyətdə kommunist rejimləri olsa da, onlar Moskvadan idarə olunmaq istəmirdilər. Eyni zamanda ABŞ-nin iradəsinə boyun əymək istəməyən ölkələr də olurdu və onlarda tez-tez hərbi çevrilişlər baş verirdi.

II dünya müharibəsindən ta 1989-cu ilə qədər dünya ölkələri bu iki güc mərkəzinin əlində əsir-yesir qaldı. ABŞ də, SSRİ də vaxtaşırı üçünü dünya ölkələrinin daxili işlərinə qarışır, inqilablar, çevrilişlər təşkil edir, hətta birbaşa hərbi müdaxiləyə də əl atırdılar.

SSRİ-nin dağılmasıyla başa çatan “soyuq müharibə”dən sonra, 1992-ci ildə yaranmış və ta 2000-ci ilin ortalarına qədər davam etmiş “yeni dünya nizamı”nda isə tək hökmran ABŞ idi. Bu ölkə artıq bu və ya digər şəkildə öz “dünya ağalığı”nı bərqərar etməyə yaxın idi. Düzdür, Liviya, İran, Şimali Koreya, Venesuela kimi ölkələr qəti şəkildə ABŞ-nin dünya liderliyini qəbul etmirdilər, amma ABŞ də onları “şər oxu” üzrə düzmüşdü, hamısını növbə ilə sıradan çıxarmaq fikrindəydi.

Fəqət, iki gözlənilməyən faktor meydana çıxdı. Azad bazar iqtisadiyyatına keçən, neftin bir barelinin dünya bazarındakı qiymətinin 17 dollardan 100 dollara çatması və o həddi aşması ilə milyardlar qazanaraq varlanan Rusiya yenidən dirçəldi. O yandan da Çin fenomenal iqtisadi nailiyyətlər əldə edərək yeni gücə çevrildi. Nəticədə ABŞ-nin dünya hegemonluğunun arealı daraldı.

Rusiya qonşu ölkələrdən, eləcə də qonşularının qonşularından asanlıqla əl çəkmək niyyətində olmadığını göstərdi. Rusiyanın “ikibaşlı qartalı”nın nəzərləri həm Asiyaya, həm də Avropaya dikildi. Moskva ABŞ-nin Şərqə doğru irəliləməsini durdurdu, onu Gürcüstandan çıxardı, Azərbaycanda möhkəmlənməsinə imkan vermədi. İndi ABŞ Ermənistanda köklənmək istəyir, ancaq bu , artıq “nifaq alması”na dönüb və Rusiya və ABŞ arasında yeni bir toqquşma səbəbidir.

ABŞ-nin yeni prezidenti Donald Trampın qalmaqallı qərarları nəticəsində bu dövlətin bütün dünya ilə üz-göz olması, konfliktə girməsi o demək deyil ki, ABŞ çökməkdə olan “dünya nizamı”ndakı hegemon rolundan könüllü şəkildə imtina edir. Elə deyil. ABŞ-də Çinin necə şişdiyini, dünya gücünə çevrildiyini, 3-5 ildən sonra hansı hala gələcəyini çox yaxşı görürlər. Gecə-gündüz çalışan kəşfiyyat və təhqiqat institutları ortaya aydın hesabatlar qoyublar və siyasi rəhbərlik anlayır ki, Çini yaxın illərdə durdurmasalar, sonra gec olacaq.

Ona görə də ABŞ hazırda Çinin dışındakı təhlükə vəd edən güc mərkəzləri ilə ya anlaşmağa, ya da onları zor, təhdid yolu ilə ram etməyə çalışır. Tramp administrasiyası nəyə görəsə Rusiyanı özünə təhlükə saymır və onunla dinc, yanaşı yaşamağın mümkün olacağını düşünür. Ağ Ev İranı qoluna qolay sayır və onu qorxudaraq öz məcrasına qaytarmaq fikrindədir. Venesuela problemini yaxın illərdə birtəhər həll edəcəyini düşünən ABŞ Şimali Koreya ilə də necəsə dil tapacağına əmindir. Çin isə onun əsas hədəfidir.

ABŞ-də çıxan “The Wall Street Journal” qəzeti ABŞ prezidentinin rüsum tətbiqinin dünya düzənini bir çox cəhətdən dəyişəcəyini yazarkən, “artıq bir qalib var” qeydi edib və Çini nəzərdə tutub.

Rusiyalı politoloq Andrey Fursov isə nəzəri cəhətdən “yeni dünya nizamı”nın əsasına çevrilə biləcək yeganə ölkənin heç də Çin olmadığını bildirir. Onun fikrincə, bütün iqtisadi gücünə baxmayaraq, Çin böyük bir nüvə dövləti deyil. “Rusiya hələ də Amerika Birləşmiş Ştatlarına ciddi zərər verə biləcək yeganə ölkədir. Nə qədər ki, bu təhlükə var, ABŞ və qapalı qlobal koordinasiya və idarəetmə strukturları Rusiyanı müstəqil siyasət yürütmək imkanından məhrum etmək üçün hər şeyi edəcək”, - politoloq bildirib.
Ancaq açıq-aşkar görünür ki, ABŞ-də belə düşünmürlər.

“Yeni dünya nizamı” haqqında söhbətlərin bir istiqaməti sui-qəsd nəzəriyyələrinə, masonluğa gedir, ancaq onlar real söhbətlər deyil. Gerçəklik ortadadır: dünya üzərində çoxsaylı hərbi toqquşmalar, iqtisadi müharibələr, siyasi-diplomatik savaşlar gedir. Bunların sonunda ortaya “yeni dünya nizamı” çıxacaq. Böyük ehtimalla çoxqütblü bir dünya nizamı yaranacaq.